εξωτισμός

Τάση επιλογής, στην καλλιτεχνική και λογοτεχνική παραγωγή, θεμάτων και μοτίβων, γεγονότων και μορφών, συνηθειών και τοπίων άλλων χωρών, εξαιρετικά πλούσιων σε γραφικότητα και τοπικό χρώμα, έτσι που, με τη συνδρομή του στοιχείου του ερωτισμού ή της ηδυπάθειας που συχνά τα συνοδεύει, να σχηματίζεται ένα πλαίσιο συναρπαστικό ή ικανό να δημιουργεί την ατμόσφαιρα μιας καθυστερημένης χρυσής εποχής. Ο ε. εμφανίστηκε και ως εθιμική εκδήλωση στην προρομαντική εποχή. Τα πρώτα του αυθεντικά χαρακτηριστικά διαμορφώθηκαν ιδιαίτερα στη Γαλλία και στην Αγγλία, μεταξύ 17ου και 18ου αι., δηλαδή κατά την εποχή της σύγχρονης αστικής κοινωνίας. Βασικό σταθμό του ε. αποτελεί η πρώτη γαλλική μετάφραση, στις αρχές του 18ου αι., του έργου Χίλιες και μία νύχτες, από τον Γκλαν, η οποία γρήγορα απέκτησε μεγάλη κυκλοφορία και από τις δύο πλευρές της Μάγχης· ωστόσο, συγγενικά στοιχεία και παραδόσεις προϋπήρχαν σε όλη την Ευρώπη. Ο καλλιτεχνικός λόγος, στη φαντασία, βρήκε καινούργιους όρους σχέσεων με το κοινό, προσφεύγοντας στο μακρινό –στο «μακρινό του τόπου» της ποιητικής θεωρίας του Αριστοτέλη– και στο ανόμοιο. Σχετικά δείγματα δεν λείπουν και από τις αρχαίες κλασικές λογοτεχνίες. Ακολουθώντας τα ίχνη της Οδύσσειας, οι ταξιδιωτικές περιπέτειες και ο συναισθηματικός ε. κυριαρχούν στο ελληνικό και ρωμαϊκό μυθιστόρημα της ύστερης ελληνιστικής εποχής (Απουλήιος, Πετρώνιος). Κατά τον Μεσαίωνα, αυτά τα στοιχεία ατονούν. Γρήγορα όμως αναφύονται, με την εκλαϊκευμένη μυθιστοριογραφία υπό την επίδραση των αφηγήσεων των μεγάλων ταξιδιωτών. Το Μιλιόνε του Μάρκο Πόλο τοποθετείται στα ίδια πλαίσια. Για αιώνες, οι αφηγήσεις θαλασσοπόρων και ιεραποστόλων τροφοδοτούν την επιθυμία της γνωριμίας άλλων λαών. Ωστόσο, στους μετά τον Μεσαίωνα αφηγητές –το παράδειγμα του Βοκάκιου επαρκεί– τα εξωτικά χαρακτηριστικά εμφανίζονται δίχως να τονίζονται σε συνδυασμό με όλα τα άλλα, στη γενική γραμμή της πλοκής. Ένας νέος τρόπος για να διατηρηθεί η γοητεία του αλαργινού παρουσιάζεται τον 16o αι. Στην Απελευθερωθείσα Ιερουσαλήμ του Τάσο και στην Ορμπέκη (1541) του Τζαμπατίστα Τζιράλντι Τσίντιο υπάρχουν ήδη επεισόδια και λεπτομέρειες που βρίσκονται στον νεότερο ε. Στους ελισαβετιανούς ποιητές, στις τραγωδίες του Ρακίνα, σε μερικές κωμωδίες του Μολιέρου, τα χαρακτηριστικά αυτά εμφανίζονται με διάφορους τρόπους. Σημαντικότερος φορέας είναι η διάδοση του ισπανικού πικαρεσκικού μυθιστορήματος που βρίσκει, τον 17o αι., πολλούς μιμητές στη Γαλλία και στην Αγγλία, δημιουργώντας έντονο ενδιαφέρον για τα ασυνήθιστα γεγονότα και για την ατμόσφαιρα της εξωτικής Ισπανίας. Τον 18o αι., μετά τον ενθουσιασμό που προκάλεσαν οι Χίλιες και μία Νύχτες, οι περσικές και οι τουρκικές ιστορίες γίνονται εξαιρετικά δημοφιλείς. Στο σημείο αυτό, επιβάλλεται μια σύγκριση μεταξύ του γαλλικού ε., αφοσιωμένου για χρόνια σε ένα επίπεδο χαρούμενης περιέργειας και στην προτίμησή του για τις ανατολίτικες ηδονές, και του αγγλικού ε. που δημιουργεί εξάρσεις με ανακαλύψεις όχι μόνο πραγματικές, αλλά και φανταστικές, και θριαμβεύει με αριστουργήματα όπως ο Ροβινσών Κρούσος (1719) του Ντάνιελ Ντεφόε και τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ του Τζόναθαν Σουίφτ και αργότερα, στις αφηγήσεις των αισθηματικών ταξιδιών του Λόρενς Στερν. Μολονότι δεν φτάνει σε τέτοια ύψη, ο γαλλικός ε. πλουτίζεται με ιδεολογικά μοτίβα. Παράλληλα προς τους ενθουσιασμούς για τους ήρωες της αλήτικης ζωής του Αλέν-Ρενέ Λεσάζ (Ζιλ Μπλα, 1715-35), τον ερωτικό ε. του γιου Κρεμπιγιόν (Ο σοφάς, 1745), τις διαβολικές φαντασίες του Ζακ Καζότ, οι οπαδοί του Διαφωτισμού σπεύδουν να εκμεταλλευτούν την επιτυχία του διάχυτου ενδιαφέροντος για το μυθιστόρημα. Με τις Περσικές Επιστολές (1721), ο Μοντεσκιέ μετατρέπει σε σάτιρα του ευρωπαϊκού και του παρισινού, ιδιαίτερα, πολιτισμού τη σύγκριση με τους μακρινούς πολιτισμούς. Αυτός ο σατιρικός τόνος απαντάται στα φιλοσοφικά μυθιστορήματα του Βολτέρου, στα Αδιάκριτα στολίδια (1748) του Ντιντερό και σε άλλες αφηγήσεις των στοχαστών της εποχής. Η δεύτερη καμπή πραγματοποιείται με την επίδραση του μύθου του καλού αγρίου, που απαντάται παντού στις φιλολογικές συζητήσεις της εποχής και κορυφώνεται στις γνωστές αντιλήψεις του Ρουσό. Ο άξονας των εξωτικών ιστοριών μετατοπίζεται τότε από την ηδονιστική Ανατολή στην πρωτόγονη πουριτανική Αμερική. Άλλωστε, ήδη ο τύπος του Παρασκευά στον Ροβινσώνα ήταν ένα πρώτο και ακριβές παράδειγμα αυτής της ανθρωπότητας. Το Οι Ίνκας (1777) του Ζαν Φρανσουά Μαρμοντέλ ακολουθείται, στη Γαλλία, από το Παύλος και Βιργινία (1787) του Ζακ Ανρί Μπερναρντέν ντε Σεν Πιερ. Ο 19ος αι. αρχίζει με το Αταλά (1801) και με το Οι Νατσέλ του Σατομπριάν. Το τελευταίο πλέκεται γύρω από το ειδύλλιο ενός Ευρωπαίου με μια άγρια, κόρη της φύσης· ο ε. εισέρχεται στη ρομαντική εποχή. Τα στοιχεία που αναφέρονται στο παρελθόν κυριαρχούν και πάλι απέναντι στα ορθολογικά και ιδεολογικά, που είχαν εκδηλωθεί κατά τη διάρκεια του 18ου αι. Από εκεί προέρχεται το ενδιαφέρον για τον Νότο –Ισπανία, Ιταλία, αραβικές χώρες–, για τους ηδυπαθείς λαούς που υιοθετούν μυστηριώδεις σχέσεις βεντέτας και τραγικής ζήλιας. Μετά το ειδύλλιο του απλοϊκού πρωτόγονου, η μεσογειακή γυναίκα μετατρέπεται, με την Κάρμεν (1845) του Προσπέρ Μεριμέ, σε σύμβολο του οδυνηρού έρωτα και της σκληρής απιστίας. Αυτή όμως η τόσο δημοφιλής ηρωίδα –χάρη και στο μελόδραμα του Μπιζέ (1875) και στις μεταγενέστερες ταινίες του Τζέσι Λάσκι και του Ζακ Φεντέρ (1926)– απορρέει από μια ευρύτερη εμπειρία. Τον καιρό που εκδιδόταν στη Γαλλία το Οι Νατσέλ του Σατομπριάν, το εξωτικό όραμα διαμορφωνόταν σε καινούργια αισθητικά πρότυπα, όπως και στη Γερμανία, με τον Βίλχελμ Βάκενροντερ και τον Κλέμενς φον Μπρεντάνο και στην Αγγλία με τον Σάμουελ Κόλεριτζ και τον Τζον Κιτς. Το όραμα αυτό είχε απλωθεί σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο από τα ποιητικά αποσπάσματα του Τσάιλντ Χάρολντ (1812-18) του Βύρωνα. Στα μέσα του αιώνα, ο Τεοφίλ Γκοτιέ, σε στίχους του, στη ρομαντική και ταξιδιωτική πρόζα του Μια νύχτα της Κλεοπάτρας και στα δοκίμιά του επεξεργαζόταν τον εξωτικό εστετισμό σε αρμονία με τη θεωρία του για την απόλυτη αυτονομία της τέχνης. Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου (1874) και η Σαλαμπό του Γκιστάβ Φλομπέρ ακολουθούν αυτή την αντίληψη, που απαντάται πλέον σε πολλούς συγγραφείς του τέλους του αιώνα –Ανατόλ Φρανς, Γκονκούρ, Πιερ Λουί– όπως και στους λαϊκούς πίνακες του Πιερ Λοτί. Στην Αγγλία, ανάλογα μοτίβα αφθονούν στο έργο του Τσαρλς Σουίνμπερν, του Γουόλτερ Πάτερ, του Όσκαρ Γουάιλντ. Από το άλλο μέρος, κυριαρχεί η προτίμηση για την άμεση γνωριμία μακρινών γοητευτικών χωρών. Ο μύθος της ελεύθερης και ρομαντικής περιπέτειας, τοποθετημένος στο περιβάλλον κυρίως των θαλασσών του Νότου, αναγεννάται στο μυθιστόρημα του Στίβενσον και του Κόνραντ. Τις δύο αυτές τάσεις, τον εξωτικό εστετισμό και τον περιπετειώδη ε., ακολουθούν κατά ποικίλους τρόπους οι πιο πρόσφατες δημιουργίες: η Ινδία του Κίπλινγκ, το Μεξικό και η Ιταλία του Ντέιβιντ Λόρενς ή, τέλος, τα περίπλοκα και φανταστικά τοπία των αμερικανικών νησιών του Σεν Τζον Περς. Συχνά, παρουσιάζονται γεμάτες από καταφανή εξωτικά μοτίβα ακόμα και οι λογοτεχνίες των χωρών που ήδη είχαν προσφέρει υλικό για τη δημιουργία πρωτόγονων μυθολογιών από τις αφρικανικές έως τις νοτιοαμερικανικές, όταν ήθελαν να αποταθούν στη φαντασία του δυτικού αναγνώστη. Αφού έγιναν πια συμβατικά, τα μοτίβα αυτά κατέληξαν να επαναλαμβάνονται κάθε φορά που παρουσιαζόταν κρίση στις αισθητικές παραδόσεις. Εικαστικές τέχνες. Στην ιστορία της τέχνης, ο ε. αποκτά ιδιαίτερη σημασία και αξία τον 17o και 18o αι., όταν επικρατεί στην πολιτιστική ζωή της Γαλλίας και της Αγγλίας ο τρόπος που σκέπτεται και αισθάνεται η νέα αστική τάξη και ειδικότερα όταν αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες εκδηλώσεις της ρομαντικής ευαισθησίας. Ο Τζιότο στη νωπογραφία της Σάντα Κρότσε της Φλωρεντίας που παρουσιάζει τον Άγιο Φραγκίσκο στην αυλή του Σουλτάνου, ο Τζεντίλε Μπελίνι στο Κήρυγμα του Αγίου Μάρκου στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, ο Πιντουρίκιο στη διακόσμηση των διαμερισμάτων των Βοργία στο Βατικανό φανερώνουν την πρόθεσή τους να αποδώσουν το τοπικό χρώμα. Αλλά τον 17o και τον 18o αι., όταν οι ταξιδιώτες, οι άποικοι και οι ιεραπόστολοι εισάγουν στην Ευρώπη καλλιτεχνικά αντικείμενα από την Ανατολή, ο ε. αρχίζει να προσκτά τον χαρακτήρα πραγματικής καλλιτεχνικής αισθητικής τάσης. Χαρακτηριστικές ενδείξεις ε. είναι οι απεικονίσεις διαφόρων τόπων από ολόκληρο τον κόσμο στις μεγάλες διακοσμήσεις του Σαρλ Λε Μπρεν, του Αντρέα Πότσο και του Τζαμπατίστα Τιέπολο καθώς και η εμφάνιση εξωτικών μοτίβων στα χαλιά (ιδιαίτερα στις αποκαλούμενες ινδικές σειρές), στα σχέδια (Φρανσουά Μπουσέ, Ζαν Ονορέ Φραγκονάρ), στους ζωγραφικούς πίνακες και στις νωπογραφίες. Οι ανατολίτικες ενδυμασίες των Τούρκων, των κουρσάρων, των Μαυριτανών, αρκετά συχνές στα έργα του Ντιέγκο Βελάσκεθ, του Ζορζ ντε Λα Τουρ, ακόμα και του Γουίλιαμ Χόγκαρθ αναπτύσσουν την έφεση προς τη γραφικότητα. Από το τέλος του 17ου αι. η διαφήμιση των ιησουιτών για την Άπω Ανατολή προκαλεί ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για την Κίνα. Και ενώ ήδη από το τέλος του 16ου αι. κατασκευάζονταν στην Κίνα πορσελάνες για την Ευρώπη, τον 18o αι. η τέχνη της έγινε για τους Ευρωπαίους σχεδόν σύμβολο μιας νέας καλαισθησίας, όπου το ακανόνιστο και το ασύμμετρο αντικαθιστούσε το αυστηρό γεωμετρικό πνεύμα της Δύσης. Το κινεζικό γραφείο αποτέλεσε κοινό χαρακτηριστικό πολλών ανακτόρων και μεγάρων του 18ου αι. (ανάκτορο Σέμπρουν στα περίχωρα της Βιέννης, έπαυλη Βαλμαράνα των Τιέπολο, μέγαρο Βεντραμίν στη Βενετία). Οι Βενετοί επιπλοποιοί μιμήθηκαν τις λάκκες και ένας ολόκληρος ρυθμός του 18ου αι., το ροκοκό, εξελίχθηκε από το μπαρόκ με την επίδραση των ιδιότυπων ανατολικών μοτίβων. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της ρομαντικής διάθεσης απέναντι στη φύση διαδραμάτισαν οι λεγόμενοι κινεζικοί ή αγγλο-κινεζικοί κήποι οι οποίοι, αντίθετα προς τη γεωμετρική διευθέτηση των κήπων του Αντρέ Λε Νοτρ, ευνοούσαν την τάση προς τη γραφικότητα και την ονειροπόληση και άνοιξαν τον δρόμο στο επίσης ρομαντικό ενδιαφέρον για τον γοτθικό ρυθμό και τα γοτθικά ερείπια (ο Λε Μπλαν παραλλήλισε, σε ένα γράμμα του προς τον Γουόλπολ, το ανακτορικό παρεκκλήσιο του Παρισιού με παγόδα). Η εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο και η κατάκτηση της Αλγερίας από τη Γαλλία πλουτίζουν με νέα μοτίβα τον ρομαντικό μύθο των μακρινών τόπων και η ιδέα της χλιδής και της αιμοχαρούς ζωής της Ανατολής αντανακλάται στο έργο του Ζιροντέ-Τριοζόν, του Αντουάν Ζαν Γκρο, του Τεοντόρ Ζερικό και αργότερα στο έργο του Εζέν Ντελακρουά, του Τεοντόρ Σασεριό, του Εζέν Φρομαντέν κ.ά. Παράλληλα, ο αρχιτεκτονικός εκλεκτικισμός περιλαμβάνει μαζί με τα άλλα και θέματα ανατολίζοντα και αραβικά (βασιλικό περίπτερο του Μπράιτον, έργο του Τζον Νας, 1815-23) που είχαν αρχίσει να ενσωματώνονται στην αρχιτεκτονική από το τέλος του 18ου αι. μαζί με τη διάδοση του έργου Χίλιες και μία Νύχτες και αργότερα με την επιτυχία της Ιστορίας του χαλίφη Βάθεκ του Γουίλιαμ Μπέκφορντ (1786). Ενώ στο α’ μισό του 19ου αι., την τάση προς τον ε. ευνοεί το θεματογραφικό περιεχόμενο των καλλιτεχνικών έργων, με τον Εντουάρ Μανέ τα εξωτικά μοτίβα αναδεικνύονται σε καθαρά ζωγραφικά στοιχεία. Αυτό ισχύει τόσο για την ισπανίζουσα διάθεση του Μανέ που έπαιξε μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωσή του όσο και για το ενδιαφέρον του για τις ιαπωνικές χρωμολιθογραφίες. Αυτά τα προϊόντα της ιαπωνικής τέχνης διαδόθηκαν στη Γαλλία μετά την είσοδο της Ιαπωνίας στην ευρωπαϊκή αγορά (1854) και επέδρασαν σημαντικά στην τεχνοτροπία πολλών καλλιτεχνών, όπως του Βίνσεντ Βαν Γκογκ, του Ανρί ντε Τουλούζ Λοτρέκ, του Πιερ Μπονάρ, ακόμα και στην αρχιτεκτονική του Νέου Ρυθμού. Στον ε., ο Πολ Γκογκέν προσθέτει το ενδιαφέρον για την πρωτόγονη έκφραση. Αυτός ο πριμιτιβισμός, όπως ονομάζεται, θα αντικαταστήσει κατά κάποιο τρόπο στον 20ό αι. τον ε. του 19ου αι., παρά το γεγονός ότι λεπτότατες επιβιώσεις εξωτικών στοιχείων διακρίνονται στην τέχνη του Ματίς και στα χρωματικά αραβουργήματα του Ραούλ Ντιφί. Τυπικό φαινόμενο εξωτικού πριμιτιβισμού στον 20ό αι. ήταν το ζωηρό ενδιαφέρον για τη γλυπτική των νέγρων που είχε μεγάλη σημασία στην εξέλιξη του έργου καλλιτεχνών όπως ο Πάμπλο Πικάσο και ο Αμεντέο Μοντιλιάνι. Παράλληλα όμως, και οι πεποιθήσεις μιας θεοσοφικής παιδείας, εμπνευσμένης από την Άπω Ανατολή, καθόρισαν την πορεία προσωπικοτήτων όπως ο Πιετ Μόντριαν, ο Βασίλι Καντίνσκι και ο Φρανκ Λόιντ Ράιτ, γνωστός για την κλίση του προς τη φιλοσοφία του Λάο Τσε. Στις περιπτώσεις αυτές, όμως, πρόκειται για μια βαθιά αφομοίωση στοιχείων του ανατολικού πολιτισμού, για τα οποία ο όρος εξπρεσιονισμός θεωρείται σήμερα εντελώς ακατάλληλος. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για την εσωτερική συγγένεια του αισθητικο-θρησκευτικού ιαπωνικού φαινομένου ικεμπάνα και της άμορφης ζωγραφικής. «Ιράρο τε οβίρι», έργο του Γάλλου ζωγράφου Πολ Γκογκέν· ακόμα και ο τίτλος του, μία ταϊτινή έκφραση, τονίζει τον εξωτισμό του (Ιδιωτική συλλογή). «Οι γυναίκες του Αλγερίου», πίνακας του Ντελακρουά με ιδιαίτερα εξωτικά στοιχεία, τον οποίο ζωγράφισε μετά την επιστροφή του από τη βόρεια Αφρική με τη βοήθεια σχεδίων που είχε κάνει εκεί (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι). Το βασιλικό περίπτερο στην πόλη Μπράιτον της Μεγάλης Βρετανίας, αντιπροσωπευτικό του εξωτισμού και σημαντικό αρχιτεκτονικό δείγμα ανατολικής τεχνοτροπίας, που πραγματοποίησε ο Άγγλος αρχιτέκτονας Τζον Νας το 1823. Η τεχνοτροπία αυτή επηρέασε αρκετούς Άγγλους αρχιτέκτονες στα χρόνια της αποικιοκρατικής πολιτικής. Σκηνικό του Πιέτρο Ροβερόνι για την όπερα του Μότσαρτ «Αρπαγή από το σεράι». Το έργο αυτό, από τα θεατρικά αριστουργήματα του Μότσαρτ και το πρώτο σημαντικό δείγμα γερμανικού μελοδράματος, εκτυλίσσεται σε εξωτικό περιβάλλον (Μουσείο του θεάτρου της Όπερας, Ρώμη· φωτ. Gilardi).